Vahdet-i Vücut (Vücudun Birliği), Vahdet-i Şuhut (Şahit Olunan Birlik), Fenafillâh
Maddeye, varlık âlemine bakış açısı çok önemlidir. Dünya görüşümüzü, dinimizi, itikadımızı maddeye, varlık âlemine bakış açımız tayin etmektedir. Başka bir söyleyişle din ve itikadımız, dünya görüşümüz maddeye ve varlık âlemine bakış açımızı şekillendirmektedir. İslam’ın dünya görüşü tevhit temeline dayanır. La-ilahe illallah (Allah’tan başka ilah yoktur) İslam dininin temelini teşkil eder. Bu söz, çeşitli derecelerdeki tevhit makamlarını da karşılar. Bu sözle İslam dinine girilir, bu sözle iman tazelenir, bu sözle manevi makamlar kat edilir. Bu söz son nefeste nasip olduğunda Allahın (c.c.) izni ile cennet kapıları o kimseye açılır. Onda pek çok anlam katmanı vardır. İlk anlamı Allah dışındaki tüm ilahları yok saymaktır. Her insanın Allah’ın kanunları karşısında eşit olması başka bir anlam katmanıdır. En üstteki anlam katmanında ise Allah dışındaki bütün varlıkların aslında yok oldukları, Allah karşısında hiçbir varlığın bulunmadığı ifade edilir. Bu katışıksız tevhittir. Bu üst anlam İslam’ın tasavvuf ve tarikat öğretisine hitap etmektedir. Konumuzu teşkil eden vahdet-i vücudu da tanımlamakta ve açıklamaktadır. Vahdet-i vücut öz olarak Allah dışında her şeyi yok bilmektir. Bu aynı zamanda tevhidin de en yüksek basamağıdır.
Tasavvuf ve tarikat, ince ve dar bir yoldur. Herkese hitap etmez. Ayrıca ayakların kaydığı bir alandır. Kavramların bazen yanlış tanımlandığı, şeytanların ve nefsin itikadı bozmak için kol gezdiği bir sahadır. Bu yolda esaslı mürşitlere ihtiyaç duyulduğu gibi yol gösterici kitaplara da büyük gereksinim vardır. Bu açıdan hicri ikinci bin yılın müceddidi İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) eserleri ile hususiyle Mektubatı ile bu alanda büyük bir boşluğu doldurmuştur. Onun rehberliği olmadan bir insanın tasavvuf ve tarikat yolunda ayağı kaymadan, şeytanların ve nefsin oyuncağı olmadan ilerlemesi mümkün değildir. Hele bu asırda imkânsız gibidir. Onun için yüzyıllardır İslam âlimleri, arifler Mektubatı Kuran-ı Kerim ve Hadis-i şerif kitaplarından sonra üçüncü kitap olarak görmüşler, itibar etmişlerdir. Üç cilt olarak Türkçe’ye değişik yayınevleri tarafından tercüme edilen Mektubatı bu günlerde üçüncü kez baştan sona okumak ile şereflendim. (Tabii arada sırada bazı sayfalarına göz atmalar, bazı mektupları okumalar bunun haricindedir.) Bu yazı bu okumaların mahsulü olarak yazılmak için adeta beni zorladı. Ama suyu kaynağından içmek tabii daha faydalıdır. Bir de tabii İmam-ı Rabbani Hazretlerinin (k.s.) büyüklüğünü idrak etmek ve böyle bir zatın eserinin kıymeti karşısında Allah’a (c.c.) şükretmek istedim. Allah ondan razı olsun. Âmin. Kim nefsin ve şeytanların kışkırtmalarıyla ayaklarının kaymasından korkuyorsa, tasavvuf ve tarikat yolunun aslını öğrenmek, ayrıca bu yolda Allah rızasına ermek istiyorsa mutlaka İmam-ı Rabbani Hazretlerinin (k.s.) Mektubatını yanından ayırmamalı, sık sık okumalı, onu bir el kitabı gibi daima mütalaa etmelidir.
Konunun karmaşıklığı, soyutluğu nedeniyle soru-cevap şeklinde bir yöntem uygun görülmüştür.
İslam dininde Vahdet-i vücut anlayışı nasıl bir probleme yol açıyor?
Bazı sofiler tasavvuf ve tarikat yoluna girince zikir, rabıta ve murakabelerin feyzi ve nuru ile bir sekr (ilahi sarhoşluk ve muhabbet) hali yaşarlar. İlgili materyalleri incelediğimizde, yani vahdet-i vücut hali ile sofilerin ağzından çıkan sözlere baktığımızda, görünüşte onların şöyle bir tablo çizdiklerini müşahede ederiz: Varlık âlemi ile Allah’ı bir görürler. Vahdet-i vücut halini doğru anlamayanları, algılamayanları, taklitçileri veya daha ziyade sekr hali yaşayanları Allah’ı varlık âlemine sızmış, hulul etmiş (içine girmiş), karışmış, birleşmiş olarak hissederler. Daha doğru ileri halleri yaşayanları ise, varlık âlemini yok sayarak yada rüya, hayal mesabesinde görerek her şeyde Allah’ı görürler. Bunlar, yani genel olarak vahdet-i vücut halini yaşayanlar, genellikle ilahi isimleri varlık âleminde veya kendi üzerlerinde tecelli etmiş cinsinden sözleri dile getirirler. Onların nazarında ilahi aşk ve muhabbetle kâfir ve Müslüman ayrımı da kalkar. Bütün bunlar görünüşte İslam’ın Allah ile varlık âlemi arasındaki ilişki anlayışı ile çatışır.
Aslında vahdet-i vücut bir haldir. Düşünce değildir. Çünkü bunun düşüncesi apaçık olarak İslam’a aykırıdır. Zındıklıktır. Felsefede bu sapkın düşünceye panteizm derler.
İslam’a göre Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki nasıldır?
İslam’a göre, Allah ile varlık âlemi arasında zati bir ilişki yoktur. Yani Allah ne zati (vücut, kıdem, beka, vahdaniyet, kıyam bi-nefsihi, muhalefetün havadis) ne de subuti sıfatları ile (hayat, ilim, irade, semi, basar, kelam, kudret, tekvin) varlık âlemi ile karışmamıştır. Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki ilmidir. Yani Allah ilim sıfatı ile varlık âlemini tasarlayıp yoktan yaratmıştır. Ama varlık âleminde Allah’ın ilim sıfatı tamamıyla tecelli etmemiştir.
Allah (c.c.) varlık âleminde zatıyla tecelli etmemiştir. Allah (c.c.), varlık âlemini sonsuz ilmi ile yoktan yaratmıştır. Varlık âlemi ezeli olmadığı gibi ebedi de değildir. Hadis-i şerife göre hiçbir şey yok iken yalnızca Allah (c.c.) vardı. Allah ezeli ve sonsuz ilmi ile varlık âlemini yoktan var kıldı. Varlık âlemi Allah’ın ‘Ol!’ emri ile maddesiz olarak sonradan meydana geldi. Meydana gelirken de Allah’tan herhangi bir parça, unsur varlık âlemine karışmadı. Allah (c.c.) varlık âlemine ne dâhil oldu ne de ondan hariç kaldı. Çünkü yüce Allah varlıkların sınırlı bulunduğu şeylerden, hususiyle mekân ve zaman kayıtlarından uzaktır.
İslam’a uygun olan tasavvuf düşüncesine göre Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki nasıldır?
Allah (c.c.) yokluk aynaları olan ayan-ı sabitelerde bazı güzel isimlerinin gölgeleri ile tecelli etti ve böylece varlık âlemi meydana geldi. Ayan-ı sabiteler eşyanın vücuda gelmeden önce Allah’ın ilminde olan suretleridir. Bu tecelli sırasında kendisinden herhangi bir şey varlık âlemine geçmemiştir. Bu tecelli olayı tıpkı gölge veya aynadaki suretler gibi gerçekleşmiştir. Nasıl gölgede ve aynada asıl varlığa ait bir parça söz konusu değilse ve bunlar arasındaki ilişki birbirine birleşmeksizin, katışmaksızın meydana gelmişse ayan-ı sabitelerde de durum böyledir. Allah (c.c.) yokluktan yarattığı ayan-ı sabitelerde güzel isimlerinin gölgelerini sadece ilmi boyutu ile buralarda tecelli ettirdi. Ayan-ı sabitelerden de bu varlık âlemi meydana gelmiştir. Bu bakımdan ayan-ı sabiteler varlık âleminin prototipleridir, asıllarıdır.
İslam’a uygun tasavvuf düşüncesine göre, varlık âlemi aslında yoktur. Bir gölgedir. Var olan yalnızca Allah’tır. Varlık âleminin duyu organlarına hitap eden varlığı hayal mesabesindedir. Varlık âlemini tamamen inkâr etmek de doğru değildir. Çünkü varlık âlemi duyu organlarınca algılanmaktadır. Onun için vardırlar. Ama var oluşlarının derecesi farklıdır. Çünkü gerçek olarak var olan sadece Allah Celle Celaluhudur. Varlık âlemi hayal, gölge seviyelerine benzer türde vardırlar. Aslı yokluk olduğu ve Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerine ayna tuttukları için varlık âlemini hayal ve gölge seviyesine benzettik.
Eşya ve varlık âlemini ezeli ve ebedi kılmak, Allah (c.c.) gibi ona gerçek bir varlık görünümü vermek de doğru değildir. Onun için varlık âleminin aslının yokluk olduğunu, gölge veya hayal mesabesinde olduğunu ifade ettik. Varlık âlemi Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerine ayna oldukları için var olarak gözükmektedirler. Allah kıyamet günü bütün varlık âlemini yok edecektir. Maddenin en küçük yapı taşları olan atomlar elementlerine ayrılacaktır. ‘Ol!’ emri nasıl bir enerji dalgası meydana getirip varlık âlemini oluşturmuşsa kıyamet günü ‘Yok ol!’ emrinin tecelli ettiği İsrafil’in suru da bütün varlık âlemini enerji dalgası haline getirip ortadan kaldıracaktır. Allah (c.c.) daha sonra bizleri hesaba çekmek için yeni bir yaratılışı ve tekrar dirilişi gerçekleştirecektir.
İslam’a uygun olmayan tasavvuf düşüncesi vahdet-i vücut anlayışına nasıl bakar?
İslam’a uygun olmayan tasavvuf düşüncesinde vahdet-i vücut anlayışında varlık âlemi ile Allah bir, aynı görülür. Aslında buna modern çağın felsefesinde panteizm dendiğini yukarıda vurguladık. Bu düşüncede olan birisi, varlık âleminin Allah’tan bir parça olduğunu düşünür. Allah’ın zati veya subuti sıfatları ile varlık âleminde tecelli ettiğini varsayar. Her şeyden öte maddeye ezeli ve ebedi yakıştırması verdiği için düşüncesi din dışıdır. Bu anlayışı nedeniyle Allah’ın yoktan var edicilik sıfatını da inkâr eder. Maddeye ebedilik vasfı verdiği için kıyamet gününü de onaylamamış olur. Bu düşüncede olan birisinin İslamiyet’le yakından ve uzaktan bir ilişkisi yoktur.